Türkiye’nin Rusya ile ilişkileri İran’a Bağlı

Stratfor

Türkiye Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu, 12 Aralık günü Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü toplantısına katılmak üzere Ermenistan’a ziyarette bulundu. Türkiye’nin komşusuyla sıkıntılı bir ilişkisi var ve bu, Davutoğlu’nun 2009 yılından bu yana Erivan’a gerçekleştirdiği ilk ziyaretti. Ziyareti, Rusya devlet başkanı Vladimir Putin’in Ermenistan’da bulunduğu dönemden bir hafta sonrasına denk geldi. Ermenistan, Rusya’nın yakın bir müttefiki olup, Eylül ayında Rusya’nın öncülüğündeki Gümrük Birliği’ne katılma kararını aldı.

Davutoğlu’nun Ermenistan ile ilişkilerini normalleştirme doğrultusundaki çabaları yenileme kararı, bölgesel dinamiklerdeki ciddi bir değişimin sonudur. ABD ile İran arasında ısınan ilişkiler, hem Türkiye’yi hem de Rusya’yı bölgesel stratejilerini yeniden gözden geçirmek konusunda motive ediyor. Amerika’nın İran ile olan yakınlaşması şayet devam eder ise, Türkiye muhtemelen Rusya’ya karşı dolaylı bir şekilde meydan okuma girişiminde bulunacak; iki stratejik bölgede nüfuz rekabeti içerisine girecek: Karadeniz ve Kafkaslar.

Analiz

Rusya’nın başlıca stratejik hedeflerinden birisi, nüfuzunu eski Sovyetler birliği periferisine yaymaktır. Rusya, güvenliğini teminat altına almak için, Karadeniz’de güçlü bir donanma varlığı sürdürmeyi de taahhüt etmiştir. Türkiye ise, bölgede bir lider olarak daha büyük jeopolitik rol üstlenmeyi istemektedir. Hedefleri arasında; Ermenistan ile ilişkileri normalleştirmek ve Gürcistan ile Azerbaycan’la işbirliğini güçlendirmek yer almaktadır. En önemlisi de, Türkiye, enerji ithalatlarını çeşitlendirmeyi arzulamaktadır ve bu ithalat, büyük oranda, Rusya’dan gelmektedir. Coğrafi olarak önem taşıyan Anadolu yarımadasının güvenliğini sağlamak ve temel seyrüsefer hatlarını korumak için, Türkiye aynı zamanda Karadeniz ve Doğu Akdeniz bölgesindeki varlığını sürdürmeye kararlı.

Hem Rusya hem de Türkiye’nin karşısında bazı engeller söz konusu. Her ne kadar Moskova Ermenistan ile yakın askeri ve ekonomik işbirliğinden yararlansa da, Kafkasların geri kalanıyla ilişkisinde bir dizi sorunla karşı karşıya bulunuyor. Rusya ve Gürcistan ile iyileşen ilişkilere rağmen, Güney Osetya ve Abhazya gibi kopma noktasındaki -ve Rusya’ya Gürcistan üzerinde nüfuz sağlayan bölgelerin statüsüne ilişkin çözülmemiş meseleler, Moskova’nın güney komşusuyla ilişkilerini tam olarak normalleştirme yeteneğini sınırlandırıyor. Rusya’nın Azerbaycan’daki nüfuzunu artırma hedefi, Bakü’nün Rusya’nın nüfuzunu sınırlandırmayı hedefleyen dış politikası tarafından kısıtlanıyor.

Türkiye, Yukarı Karabağ sorunu konusunda Azerbaycan ile yaşadığı farklılıkların üstesinden gelemediği için komşu Ermenistan ile ilişkilerini güçlendiremedi. Azerbaycan ve Ermenistan arasında tarihsel olarak tartışmalı bölgedeki anlaşmazlık devam ettiği sürece, Türkiye Erivan ile olan farklılıklarını tam olarak çözüme kavuşturamayacak.

Rusya’nın Akdeniz’deki varlığını sürdürmek ve Kıbrıs gibi stratejik lokasyonlarda yeni üsler kurmak üzere ortaya koyduğu çabalar ise, Karadeniz filosunun coğrafi konumundan dolayı kısıtlanıyor. Rus donanmasının Doğu Akdeniz’de güç sergileme yeteneği, Türkiye’nin Boğazlardan geçmeleri için Rus donanma gemilerine sürekli onay vermesine bağlı. 1936 yılında imzalanan Montrö Sözleşmesi Rus gemilerinin boğazdan geçişini güvence altına alırken, Ankara’nın söz konusu anlaşmayı yorumlama ve uygulama biçimi, jeopolitik dinamiklerin değişmesiyle birlikte farklı bir yön alabilir. Moskova’yı daha da endişelendiren şey ise; Amerikan gemilerinin 2008 yılında Rus-Gürcü savaşı sırasında Karadeniz’deki varlığının gösterdiği gibi, Türkiye’nin Sözleşme’nin kurallarını uygularken yararlandığı esneklik...

Enerji alanında Türkiye büyük oranda Rus doğalgazına bağımlı durumda. Irak ve İran’a olan coğrafi yakınlığına rağmen, her iki ülkedeki siyasi ve güvenlik sorunları, bu zamana değin Ankara’nın ciddi miktarlarda petrol veya doğalgaz ithal etmesini önledi. İran’dan doğalgaz ithalatının %18’inin (ve petrol ithalatının %15’inin) karşılanmasına kıyasla, Rusya, Türkiye’nin doğalgaz ithalatının %60’ını sağlıyor.

Halihazırda Türkiye’nin petrolünün %7’si Irak’tan gelirken, bu oranı artırmaya dönük bir enerji stratejisi, Türkiye’yi Irak’ın kuzeyinde petrol üreten Kürdistan Bölgesel Hükümeti’yle bağlantılandıran bağımsız bir petrol boru hattına odaklandı. Boru hattı faaliyete geçmeye hazır; ancak Ankara, bu süreçte siyasi açıdan hassas meselelere dair Bağdat ile müzakerelerde bulunmaya çalışıyor halen.

İran görüşmeleri, bölgesel dinamikleri değiştiriyor

İran ile Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin daimi beş üyesi ve Almanya (P-5+1) arasında son dönemde gerçekleşen ve geçici bir nükleer anlaşmaya yol açan görüşmeler, Türkiye ve Rusya’nın karşılaştığı engeller bu iki ülkenin hedeflerini değiştirebilir. Karşılarında yeniden dirilen ve daha az tecrit edilmiş bir İran var iken, iki ülke, Tahran’ın Kafkaslardaki etkisini sınırlandırma görevini –tahmin edilebilir bir şekilde- üstlenecektir. Bununla birlikte, Kafkaslardaki kozu elinde bulundurmak, Moskova’nın aksine Ankara için farklı bir anlama gelmektedir.

Rusya, geleneksel olarak Ermenistan ve Azerbaycan’ı desteklemiş; kendi etkisini artırabilmek için her iki ülkeyi silahlandırmıştır. Moskova, aynı zamanda, Kafkaslarda askeri ileri karakol mevkileri bulunduruyor – Türkiye sınırından 12 kilometre kadar (7,5 mil) ötede Ermenistan’ın Gymri şehrindeki 102. askeri üs bunun bir örneği. Üssü kiralama süresini 2044’e dek uzatan Rusya, aynı zamanda Haziran ayında belli bir sayıda İskender-M taktik balistik füze sistemlerinden belli sayıda konuşlandırdı. Söz konusu sistemler, 400 kilometre ötedeki hedeflere erişebilen hareketli bir fırlatıcı etrafında konuşlanmışlardı. 102. askeri üs, (1996 yılında kurulan ve Ermenistan, Beyaz Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Rusya ve Tacikistan’ı kapsayan) Bağımsız Devletler Topluluğu’nun ortak hava savunma sisteminin parçası iken, İskender sisteminin konuşlandırılması, Türkiye ve Azerbaycan’a yönelik bir güç gösterisi olarak yorumlanabilir. Rusya’nın, Türkiye ve İran’ın bölgeye dair hevesleri ve etkisini sınırlandırmaya çabalarken, askeri konuşlandırma stratejisini de sürdürmesi mümkündür.

Türkiye’nin Kafkaslar ve Orta Asya’daki nüfuzu

Türkiye, aynı zamanda, potansiyel olarak yeniden güçlenen bir İran karşısında politikalarında değişikliklere gidiyor; Ermenistan ile Azerbaycan arasındaki yakınlaşmayı savunuyor; Yukarı Karabağ sorununa dair bir çözüm arayışı içerisine giriyor. Davutoğlu, söz konusu meseleyi 18 Kasım günü ABD Dışişleri Bakanı John Kerry ile görüşmüştü. Türkiye açısından, bir yandan Azerbaycan ile bağları güçlendirip diğer yandan Ermenistan ile ilişkilerin normalleştirilmesi, İran’ın bölgedeki nüfuzunun sınırlandırılması açısından kilit öneme sahip. Türkiye’nin uzlaşı sağlamaya dönük girişimlerinin farkında olan Ermenistan, Türkiye ve Azeri dışişleri bakanlarını 12 Aralık günü Erivan’daki bir zirveye katılmaları için davet etti. Davutoğlu daveti kabul edip Ermenistan’a gelirken, Azerbaycan dışişleri bakanı ise, yerine düşük mevkili bir yetkiliyi gönderdi.

Her ne kadar açık açık müzakereleri desteklese de, Rusya’nın gizli çıkarı, bölgede gücünü ve nüfuzunu sağlamlaştırmak için çatışmanın süresini uzatmak. Kafkaslardaki bu çelişkili yaklaşımlar, muhtemelen, Rusya ile Türkiye arasındaki gerilimi artıracak.

İran’la görüşmeler, aynı zamanda Türkiye ve Rusya’nın karşılaştığı kısıtlamaları da değiştiriyor. Eğer uluslararası topluluk İran’ın fon kaynaklarını dondurmaktan vazgeçerse, Tahran, enerji sektörüne yatırım yapması için son derece gereksinim duyduğu nakit paraya erişecektir. Eğer İran nükleer programına ilişkin nihai bir anlaşmaya varırsa, diğer ülkeler de yaptırımları kaldırabilecek, özel şirketlere ve uluslararası kuruluşlara ülkenin altyapısına yatırım yapmak ve hatta kredi sağlamak gibi fırsatlar tanıyacaktır.

Her ne kadar İran tam olarak modernleşmeden önce belli bir süreye ihtiyaç olsa da, bu ülke halen elinde dünyanın en büyük ikinci doğal gaz rezervlerini bulunduruyor. Yaptırımların ve denetimlerin kaldırılması, Tahran’ın Türkiye gibi ülkelere enerji ihracat yeteneğini artıracak; dolayısıyla Ankara’ya enerji kaynaklarını Moskova dışında çeşitlendirme çabalarında yardımcı olacak.

Davutoğlu, Kasım ayı başından beri İranlı meslektaşıyla iki kez görüştü; Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ise aynı ay içerisinde Tahran’a gerçekleştireceği ziyaret öncesinde Ocak ayında İran cumhurbaşkanı Hasan Ruhani’yi misafir etmeyi planlıyor. Türkiye’nin Rusya’ya olan ekonomik bağımlılığı yakın gelecekte devam edecek olsa da, çeşitlendirme sayesinde Ankara hem Kafkaslarda hem de Karadeniz bölgesinde daha iddialı bir politika izleyecek.

Türkiye’nin girişkenliği karşısında Rusya’nın vermesi beklenen yanıt ise, Gürcistan ve Azerbaycan üzerindeki nüfuzunu artırmak ve Karadeniz’in modernleşme sürecini hızlandırmak olacak. Aynı zamanda Rusya, Türkiye’deki enerji pazarı içerisindeki ağırlıklı payını sürdürmek için İran ile rekabet edecek. Rusya ve Türkiye, muhtemelen Rusya’nın finanse ettiği ve Büyükeceli isimli güney kasabasında bulunan Akkuyu nükleer güç tesisi gibi ortak projelerdeki işbirliklerini sürdürecek. Bununla birlikte, Rusya’nın Türkiye üzerindeki etkisi zaman içerisinde azalacak.

Bununla birlikte, uzun vadede yeniden güçlenen bir İran, hem Rusya’nın hem de Türkiye’nin –özellikle Kafkaslardaki- çıkarlarına meydan okuyabilir; keza söz konusu bölgede üç güç de nüfuz sağlamak için tarihsel olarak bir rekabet içerisine girmişlerdir.

Örneğin Ermenistan’da, İran, ülkeye giden doğalgaz ihracatlarını artırmak suretiyle Rusya’nın ekonomik ve siyasi nüfuzuna meydan okuyabilir. İran-Ermenistan boru hattının yıllık 2,2 milyar metre küplük kapasitesi bulunuyor. Bununla birlikte, 2012 yılında, Ermenistan İran’dan sadece 488,3 milyar metre küplük sıvılaştırılmış doğalgaz ithal etti. Ermenistan, doğal gaz tedarikinin neredeyse tümünde Rusya’ya güveniyor; ancak eğer İran’dan daha fazla doğalgaz gelir ise, Ermenistan eksenini Rusya’dan başka yöne doğru çevirmeye başlayabilir. Bu uzun vadeli bir süreç olup, Ermenistan, ekonomik ve askeri olarak Rusya ile işbirliğini sürdürecektir; enerji ihracatları ise İran’a etkili bir nüfuz kozu sağlayacaktır.

Azerbaycan’da ise, İran, Türkiye ve Rusya’nın ticari ve stratejik çıkarlarını zedeleyebilir. Azerbaycan’ın İran’da ciddi sayıda yaşayan Azeri azınlık üzerindeki etkisi karşısında Tahran’ın bazı endişeleri bulunmaktadır ve bu duruma dair bir çözüm yolu arayışına girebilir. Azerbaycan ise, geçmişte, İsrail gibi rakiplerle ittifaklar kurmak suretiyle İran’ı dengelemeye çalışmıştır. Son dönemde İran-Azerbaycan sınırında yaşanan olaylar da gerilimi tırmandırmış olup, son birkaç ayda birkaç kez geçici olarak sınır kapatılmıştır. Daha güçlü bir İran, komşusunu marjinalleştirme girişiminde bulunacak; Türkiye ve Rusya ise enerji zengini Azerbaycan’da kendi çıkarlarını korumak için çabalayacaktır.

Nihai sonuçlardan bağımsız olarak, İran ile Batı arasında ısınan ilişkiler, bölgedeki jeopolitik dinamikleri değiştirmektedir. Şayet taraflar arasındaki uzlaşı daha iyi bir yatırım ortamı doğurursa ve son kertede İran’da enerji üretiminde bir artış yaşanırsa, Türkiye, Rusya’ya daha az bağımlı olacak ve kendisini Karadeniz ve Kafkaslarda daha fazla ortaya koymaya başlayacak.

Uzun vadede ise, hem Rusya hem de Türkiye, Kafkaslarda nüfuz sahibi olmak için İran ile rekabet içerisine girebilirler. Kafkaslarda yeniden canlanan bir Tahran ise, muhtemelen Rusya ve Türkiye’nin ekonomik ve stratejik çıkarlarını tehdit edecektir.

Kaynak: http://www.stratfor.com/sample/analysis/turkish-relations-russia-hinge-iran